रोगप्रतिकारसंस्था (Immune system) कशी कार्य करते?
संसर्गजन्य रोगांपासून आपला बचाव करण्यासाठी आपली रोगप्रतिकारक्षमता अहोरात्र कार्यरत असते. बर्याच वेळा आपण साध्या आजारांने ग्रस्त होतो जसे की सर्दी, ताप इ. व कुठलेही विशेष उपचार न करता काही दिवसात बरे देखील होतो. हे कसे घडते? आपल्या आजूबाजूला असणार्या विविध प्रकारच्या सामान्य व घातक रोगजंतू जसे की जिवाणू, विषाणू व बुरशीपासून आपली रोगप्रतिकारक संस्था आपला बचाव कसा करते हे जाणून घेण्याचे कुतुहल तुमच्यामधे असेलच. चला तर मग जाणून घेऊयात.
रोगजंतू जसे की जीवाणू, विषाणू, बुरशी इ. ना शरीरात शिरण्यापासून प्रतिबंध करण्यात आपली त्वचा हा महत्वाचा अडथळा असते. त्वचेवरील भाग हा आम्लधर्मी असतो व घामातील क्षारांमुळे खारट असतो अशा परिस्थितीमूळे मित्र-सुक्ष्मजीवांखेरीज इतर रोगजंतू तिथे टिकाव धरू शकत नाहीत. मात्र त्वचेवर जखम झाल्यास हे सुरक्षाकवच भेदले जाते व रोगजंतू शरीरात प्रवेश करू शकतात. जखमेच्या ठिकाणी सूज येते, तेथील तापमान वाढवते, लालसर होते व वेदना होतात हे त्याठिकाणी रोगप्रतिकारसंस्था कार्यरत झाल्यामुळे होते. श्वसनावाटे किंवा खाद्यपदार्थांतूनही रोगजंतू शरीरात प्रवेश करू शकतात. अशावेळी रोगप्रतिकारक्षमता सक्रिय होते व रोगजंतूना आटोक्यात आणण्याचा प्रयत्न करते.
आपल्या शरीरातील रोगप्रतिकारक्षमता ही शरीरद्रवामार्फत व रोगप्रतिकारपेशीमार्फत अशा दोन परस्परपूरक प्रकारे कार्य करते. शरीरद्रवामार्फत प्रतिकारक्षमता (Humoral Immuity) ही प्रर्तिपिंडां (ॲंटिबॉडीज) मार्फत कार्य करते. रक्तातील बी-पेशी व प्लाझ्मा पेशी या विशिष्ट प्रतिजनाविरूद्ध प्रतिपिंडे तयार करतात. प्रतिजन म्हणजे शरिरात बाहेरून आत आलेला कुठलाही परकीय पदार्थ. ज्यावेळी रोगजंतू किंवा हानिकारक पदार्थ शरीरात शिरतो त्यावेळी त्यावर विशिष्ट प्रतिजन उपस्थीत असल्यास बी-पेशी त्याला चिकटते व त्यामुळे उत्तेजीत/सक्रिय होते त्यानंतर तिच्यात पेशिविभाजन होऊन तिच्यासारख्या अनेक बी-पेशी (क्लोन) तयार होतात व त्या मोठ्या प्रमाणावर त्या प्रकारच्या ॲंटिबॉडिज म्हणजे प्रतिपिंडे तयार करून रक्तात सोडतात. बी-पेशीनी बनविलेले व रक्तात सोडलेली प्रतिपिंडे ही रोगजंतूंवरील प्रतिजनांना चिकटतात व त्यांना निरस्त करतात तसेच रोगप्रतिकार पेशींना (पांढर्या रक्तपेशी) सचेत करून त्या रोगजंतूंना नष्ट करण्यासाठी बोलावतात व त्यांची मदत करतात.
हे तेव्हाच घडते जेव्हा रोगप्रतिकारसंस्थेतील पेशींना त्या प्रकारच्या रोगजंतूसोबत लढण्याचे प्रशिक्षण मिळालेले असेल. मात्र काही रोगजंतू हे त्यां्च्यातील विशिष्ट घटकांमुळे रोगप्रतिकारक्षमतेला जुमानत नाहीत व शरीरात संसर्ग करतात व रोगनिर्मिती करतात. अशावेळी रोगप्रतिकारसंस्था आपला प्रतिकार वाढवते, शरीराचे तापमान वाढवते व मोठ्या प्रमाणावर प्रतिपिंडे निर्माण करते. याला आपण ‘ताप येणे’ असे म्हणतो. ताप आल्यामुळे शरीराच्या वाढलेल्या तापमानावर रोगजंतू अशक्त होऊ शकतात त्यामुळे रोगप्रतिकारसंस्था अशा अशक्त रोगजंतूवर काबू मिळवून त्यांना नष्ट करू शकतात.
पेशी मार्फत रोगप्रतिकारक्षमता (Cell Mediated Immunity) ही टी-पेशींद्वारे कार्य करते. या टी-पेशी शरीरभर रक्तातून फिरत असतात व अनेक प्रकारच्या प्रतिजनांविरुद्ध पहारेकर्याची/पोलिसाची भूमिका निभावत असतात. टी-पेशी रोगप्रतिकारसंस्थेची स्मृती जतन करून ठेवतात. एखाद्या रोगजंतूविरूद्ध लढण्याचा अनुभव असल्यास त्या रोगजंतूंवरचे प्रतीजन ओळखण्याची क्षमता स्मृती टी-पेशींमधे (मेमरी टी-सेल्स) असते. त्या प्रकारचा रोगजंतू आढळल्यास ताबडतोब स्मृती टी-पेशी रोगप्रतिकारसंस्थेला सचेत करतात व अल्पकाळात त्या रोगजंतूला निरस्त करतात. मात्र रोगजंतू नवीन प्रकारचा असेल तर रोगप्रतिकारसंस्थेला त्याला नष्ट करण्यासाठी अधिक कालावधी लागू शकतो व काही अपवादात्मक परिस्थितीत रोगाच्या गंभीरतेनुसार बाहेरून प्रतिजैविके व औषधे देण्याची आवशयकता भासू शकते.
अशाप्रकारे रोगजंतू म्हणजे चोर व रोगप्रतिकारसंस्था म्हणजे पोलिस असा हा चोर-पोलिसाचा खेळ आपल्या शरीरात सतत चालू असतो. पोलिस वरचढ ठरल्यास आपण निरोगी राहतो तर चोर शिरजोर झाल्यास आपण आजारी पडतो.
रोगप्रतिकारसंस्थेत कार्य करणारी पांढरी रक्तपेशी एका जीवाणूचा पाठलाग करताना.
आपली रोगप्रतिकाक्षमता उच्च पातळीवर ठेवणे हा विविध संसर्गजन्य रोगांपासून बचाव करण्यासाठी आवश्यक आहे. ॲंटिबॉडीज हे प्रथिन असतात. त्यामुळे शरीरात प्रथिनांची उपलब्धता मुबलक असण्यासाठी आहारात पुरेश्या प्रमाणात प्रथिनांचा समावेश असणे आवश्यक असते. योग्यप्रमाणात संतुलित आहार घेणे व नियमित शारीरीक हालचाल, व्यायाम करणे हे उत्तम रोगप्रतिकाक्षमतेसाठी म्हणजेच उत्तम आरोग्यासाठी आवश्यक असते.
